Ventoseflat, 1875 – heden. Fraai staaltje re-design

Van sigarenfabriek tot ateliers van inventieve bewoners

De Ventose flat is wat van ca. 1875 tot 1923 de Sigarenfabriek Van Gardinge was. Het oudste gedeelte kwam tot stand tussen 1875 en 1886. Ik heb een foto uit 1917 gevonden waarop nog toeschouwers te zien zijn die vanaf het dak van de Van Gardinge Sigarenfabriek kijken naar een wedstrijd van PSV.

In 1926 was de kop van de Ventoseflat het Victoria-hotel:

Aan de huidige achterkant van de flat zijn nog steeds de oude fabrieksgebouwtjes te zien (sheddaken, 1920; op de foto daaronder zie je nog het voormalige stookgebouw en de schoorsteen, 1928).

Stijl: Amsterdamse School

De naam van de Amsterdamse N.V. Exploitatiemaatschappij Ventose past in het milieu van mensen die ideeën van het rationalisme en de Franse Revolutie aanhingen. Zij werkten met de architecten Johan Melchior van der Mey en Gulden en Geldmaker voor de verbouwing van de sigarenfabriek tot een woongebouw in de stijl van de Amsterdamse School, met een hoog voorzieningenniveau. Het gebouw draagt nog steeds de naam van de eerste investeerder.

Tot 1923 was het de sigarenfabriek Van Gardinge. Hieronder (1926) is de flat leegstaand. In 1927 werd begonnen met het verbouwen van de voormalige fabriek tot appartementencomplex.

De NV Exploitiemaatschappij Ventose

Het gebouw kwam in 1927 in handen van de NV Exploitiemaatschappij Ventose uit Amsterdam. In opdracht van Ventose werd de fabriek verbouwd tot een appartementencomplex. Op de foto hieronder (1929) is dat in gang gezet. Rechtsonder de ‘philipsdorp-zuilen’, het begin van Philipsdorp vanaf het begin van de Elisabethlaan.

De naam Ventose

‘Ventose’ stamt uit de nieuwe kalender van de Franse Revolutie en stond voor de windmaand.

De dichter Fabre d’Eglantine (1755-1794) werkte samen met twee wiskundigen, Monge en la Grange, aan een nieuwe kalender en bedacht de namen voor de nieuwe maanden. Op 22 september 1792 begon men met een nultelling. Op 5 oktober 1793 werd de kalender met terugwerkende kracht geëffectueerd en functioneerde tot 31 december 1805. In de nieuwe kalender verdwenen de zondagen en Heiligen vieringen. Men verdeelde de maand in 3 perioden van 10 dagen en vierde bijvoorbeeld de dag van de wijndruif (1 Vendemiaire) en de ezel (15 Vendemiaire). De nieuwe namen van de herfstmaanden eindigden op -aire, bij de wintermaanden was de uitgang op -ôse, bij de lentemaanden op -ial en bij de zomermaanden op -dor. De Ventôse was de derde wintermaand van 19/20/21 februari tot 19 of 20 maart. Alle nieuwe namen werden van allegorische voorstellingen voorzien zoals Ventôse.

Bron: maar website bestaat niet meer: http://ventoseflat.nl/Content/File/NL/Ventose.aspx

Op de foto hierboven van 1935 de Ventose-flat met op de westelijke kop het Victoriahotel. Rechts onder op de voorgrond staan de bekende Philips-dorp zuilen, die door de overspanning korte tijd een soort toegangspoort was; de ingang van Philipsdorp op de hoek Mathildelaan-Elisabethlaan werd daardoor sterker gemarkeerd.

Aardige vergelijking: het zelfde punt in 1915: het begin van de Elisabethlaan:

[margin20]

Cultuurhistorische waarde [1]

De cultuurhistorische waarde wordt ontleend aan:
[arrow_list]

• stadshistorische betekenis: Het is het eerste appartementengebouw in Eindhoven en het eerste in Zuid-Nederland van die schaal. De etagebouw met portiekontsluiting naar Amsterdams voorbeeld, vertoont een hoge graad van stedelijk bouwen en vormt in Eindhoven een uiting van de toenemende verstedelijking na 1920. In projecten als deze bracht het Amsterdamse architectenbureau Gulden & Geldmaker sociaal-democratische denkbeelden in de praktijk. Dit maakte de Ventoseflat tot het eerste woongebouw in Eindhoven met collectieve voorzieningen. Het gebouw is tevens een vroeg voorbeeld van herbestemming van industrieel erfgoed: in het gebouw is een deel van de fabriek opgenomen en de sheddaken aan de achterzijde herinneren nog aan de vroegere bestemming.
• Architectonische waarde: de Ventoseflat is een bijzonder voorbeeld van de architectuur van de Amsterdamsche School in Zuid-Nederland. Het is het enige ontwerp dat architect J. M. van der Mey in Zuid-Nederland in opdracht realiseerde. Het heeft als zodanig ook zeldzaamheidswaarde. Karakteristiek is vooral de langgerekte vorm, die versterkt wordt door de wijze waarop de vensters in lange horizontale banen in de gevel zijn aangebracht. De stijl van de Amsterdamsche School, expressionistisch met kubische vormen is o.a. herkenbaar aan de toren en de verspringende geveldelen en de glazen opbouwen op het dak. De toren op het dak is zeldzaam, omdat Van der Mey dit bij andere ontwerpen niet altijd heeft mogen uitvoeren.
• Stedenbouwkundige markering: het complex accentueert door zijn ligging en langgerekte vorm de corridor van het station naar Strijp S.

[/arrow_list]

Monumentale waarde

In 2004 verscheen van de hand van gemeente Eindhoven en BAAC bv (Onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie) het rapport Eindhoven. De Ventose flat. Bouwhistorische verkenning [2]:

De rapportage van de verkenning bestaat uit het opstellen van de bouwgeschiedenis van het gebouw, het maken van een globale beschrijving van het gebouw en het vervaardigen van een monumentale waardestelling. De bevindingen die gedaan zijn tijdens de veldwerkdag, zijn aangevuld met enig historisch materiaal bestaande uit prenten, foto’s en bouwtekeningen. ([2], p.3)
[arrow_list]

• Fase 1: 1876-1900
  De Eindhovense architect Louis Kooken krijgt de opdracht om de fabriek te ontwerpen. Dat was voor Van Gardinge nodig omdat de fabriek meeliftte met de groei van de stad als gevolg van de industrialisatie.
• Fase 2: 1900-1923
  De fabriek blijft gestaag groeien. Het hoogtepunt van de fabriek wordt rond 1920 bereikt. Op dat moment zijn er ongeveer 700 werknemers aan het werk. De laatste uitbreiding vindt plaats aan de achterzijde van de fabriek. Hier komt een groot eenlaags bouwdeel onder een sheddak tot stand.
• Fase 3: 1923-1930
  In 1923 komt het enorme fabriekscomplex leeg te staan; Van Gardinge is Failliet. De Exploitatiemaatschappij Ventose uit Amsterdam ziet wel heil in het gebouw en gaat over tot aankoop. Men besluit om de voormalige fabriek om te bouwen tot een flatgebouw met een gecombineerde woon- en winkelfunctie. De opdracht voor deze zeer vroege vorm van herbestemming van een industrieel gebouw komt in handen van het Amsterdamse bouwbureau Gulden & Geldmaker. Dit bureau werkt samen met de architect Johan Melchior van de Mey (1878-1949). Deze samenwerking kwam tot stand omdat bouwplannen in de gemeente Amsterdam op esthetische gronden getoetst werden door de schoon- heidscommissie van die stad. Omdat Gulden, noch Geldmaker een opleiding tot architect genoten had, werden zij zo gedwongen een samenwerking aan te gaan met een architect. Zij kozen voor Van der Mey, die in de jaren 1910 naam gemaakt had met het ontwerp van het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade te Amsterdam, één van de eerste typische gebouwen van de zogenaamde Amsterdamse School.
• Fase 4: 1930-2004
  In 1970 vindt de laatste verbouwing plaats. De verbreding van de Vonderweg maakt het noodzakelijk dat het Victoria hotel aan de noordwestzijde gesloopt wordt.
  Bron: [2], pp. 5-8

[/arrow_list]

Culturele activiteiten

In juni 2007 publiceerde Tamira Tummers een mooi rapport onder de titel
Ventoseflat in het Viktoriakwartier. Een monument met inventieve stadbewoners. Uit dat rapport citeren we het voorwoord:

De Ventoseflat is een voormalige fabriek, waar sinds 1928 woningen, winkels en horeca in gevestigd zijn. Het betreft een vierlaags gebouw waarin telkens twee gestapelde maisonnettes voorkomen. Het gebouw met haar bewoners speelt een actieve rol in de ontwikkeling van het Viktoriakwartier, dat een nieuw en creatief onderdeel is van de binnenstad van Eindhoven.

Sinds 1995 zijn de bewoners van de Ventoseflat georganiseerd in Vereniging Ventose. Via deze vereniging hebben zij de stad te laten zien hoe bijzonder het gebouw is, hoe bijzonder de locatie, hoe bijzonder de gemengde bewoning met heel wat creatievelingen, dwz. mensen die al wonend en werkend hun toekomst bouwen. Meteen vanaf de oprichting heeft Vereniging Ventose in De Winkel op Mathildelaan 7-9 tentoon- stellingen ingericht, en publiek binnen gehaald. Zowel het gebouw, de geschiedenis, als de actuele bewoners en hun werk vormen het onderwerp daarvoor. Vanaf de eerste atelierroute in 1995 tot de laatste Dutch Design Week zijn hier verschillende ateliers die een bezoek aan de locatie de moeite waard maken. Telkens is dat binnen en buiten aan het gebouw te zien. Vereniging Ventose heeft van meet af aan gepleit voor erkenning van de architectuur op deze plek, de stedelijke potenties, de historie van plek en gebouw, maar vooral ook het stedelijke wonen in het complex. Sinds 1994 rekent zij het streven naar een betere rangschikking van diverse bestemmingen in het gebouw tot haar hoofddoelstellingen. Zij verwelkomt de beoogde dynamiek van het nieuwe Viktoriakwartier en wil daar maar al te graag haar bijdrage aan leveren. ([3], p. 5)

Enkele afbeeldingen uit dit rapport

Bron: [3], p. 15. (klik voor vergroting)

Bron: [3], p. 34. (klik voor vergroting)

‘Wie hier werkt, woont hier ook’

Tummers pleit voor een combinatie van wonen en werken:

Bron: [3], p. 6. (klik voor vergroting)

Het is nu eenmaal een woon-werkgebouw. Bewoners en hun bezoekers, kinderen op straat, dragen bij aan de levendigheid in het Viktoriakwartier.
Daarvoor is het van belang zoveel mogelijk woningen direct in het Viktoriakwartier te ontsluiten.
Als bij een echt Eindhovens huis staat hier de fabriek in de tuin. Dat is één van de inspiratiebeelden van de Ventoseflat. Het andere inspiratiebeeld wordt ingegeven door de Amsterdamse architecten die het gebouw in 1928 reorganiseerden. Het gebouw heet een flat maar bevat voorhuizen met achterhuizen. Als beiden worden toegewezen aan verschillende partijen, dan is op deze beperkte afstand van elkaar, het wonen de meest kwetsbare partij van beiden.

Leefbaarheidsvoorwaarden en ondernemingsruimte kunnen immers tegenstrijdig zijn. Dat vraagt doorgaans om strenge regelgeving. Door beiden toe te wijzen aan dezelfde partij zal er juist een versterking plaatsvinden die de balans van leven en werken in een mengeling van gemeenschapszin en anonimiteit ten goede komt. Een ondernemer moet ook als bewoner kunnen worden aangesproken.

Regelgeving is niet de eerste oplossing die een bruisend Viktoriakwartier moet mogelijk maken. Daarom is het beter de bedrijfsruimten in de Ventoseflat toe te wijzen aan exploitanten die ook als bewoner deel willen uitmaken van de gemeenschap van de Ventoseflat.

Dit leidt tot het belangrijke uitgangspunt: wie hier werkt, woont hier ook.

Zo wordt de identiteit van de gemeenschap van de Ventoseflat versterkt. Zo zal deze gemeenschap als een van de gastheren van het Viktoriakwartier duidelijk aanwezig kunnen zijn. [3], p. 13

Bron: [3], p.28. (klik voor vergroting)

[divider]

Bronnen: de websites bestaan niet meer
[1] Redengevende omschrijving, september 2003

[2] Eindhoven. De Ventose flat. Bouwhistorische verkenning (2004)

[3] Tummers, T. (2007). Ventoseflat in het Viktoriakwartier. Een monument met inventieve stadbewoners. geraadpleegd 5 mei 2010 op  http://ventoseflat.nl/Content/media/Ventoseflat%20in%20het%20Viktoriakwartier.pdf

---